از راست: کاوه گلستان، منوچهر دقتی و عباس عطاربا تــاریـخ
نه بودن‌ِمان نه رفتن‌ِمان فرقی به حال دنیا نمی‌کند.
از راست: کاوه گلستان، منوچهر دقتی و عباس عطارنه بودن‌ِمان نه رفتن‌ِمان فرقی به حال دنیا نمی‌کند.
برایِ روان‌هایِ خسته که می‌سوزند.. «می زده» مرضیه آهنگساز: پرویز یاحقی ترانه‌سرا: بیژن ترقی
«مصیبتی گران‌تر از به قید اربابی درآمدن یافت نمی‌شود.. چه می‌شود که گاه این‌همه آدم، این همه ملت یک تن جبار را تاب می‌آورند.. نه اینکه زورمندتری وادارشان کرده باشد، بلکه گویی تنها به شنیدن نام یکی افسون و جادو شده‌اند». کتاب «گفتار در بندگی خودخواسته و در باب دوستی» از اتیین دو لا بئسی و میشل دو منتنی را در چند روز گذشته خواندم (ترجمه لاله قدکپور، نشر کرگدن). «گفتار در بندگی خودخواسته» بیشتر از ۴۰۰ سال پیش نوشته شده و در آن اتیین دو لا بئسی بنا دارد تا داستان شرارت طبقه دیکتاتور در دوره خود را بازگو کند (کتاب مخفیانه در سال ۱۵۷۷ منتشر شده). دو لا بئسی که کتاب را تقریباً در ۲۰ سالگی خود نوشته، پایِ مسائلی را وسط می‌کشد که هنوز هم برایِ ما قابل توجه و موضوعیت دارند؛ مخصوصاً با توجه به شرایط امروز ما: «می‌توانيد برهيد اگر برایِ رهايی بكوشيد. نه اينكه بكوشيد كه برهيد، بلكه تنها بكوشيد كه بخواهيد برهيد. بر آن شويد كه ديگر بندگی نكنيد و آنک شما آزاديد». *Discours de la servitude volontaire, Etienne de La Boétie.
شعر «عقاب» با صدایِ پرویز ناتل خانلری «عقاب» شعر بلندی از پرویز ناتل خانلری است که آن را در مرداد ۱۳۲۱ سروده و در آبان همان سال در تهران در مجله «مهر» (سال هفتم، شماره دوم) منتشر و به صادق هدایت پیشکش شد. سویِ بالا شد و بالاتر شد راست با مهر فلک، همسر شد لحظه‌ای چند بر این لوح کبود نقطه‌ای بود و سپس هیچ نبود
داستان کوتاه «قفس» یکی دیگر از شاهکارهایِ صادق چوبک است که تمثیلی از جامعه استبدادی/سرکوب‌گر و به قهقرا رفته ایران را نشان می‌دهد که همه حیات اجتماعی و سیاسی خود را از دست داده و در یک سیاهی عمیق فرو رفته که در آن انسان برایِ انسان بی‌معنی می‌شود و هیچ‌کس غم دیگری را ندارد و تنها به منافع و بقایِ خویش فکر می‌کند. جامعه‌ای که پَست می‌شود و پَستی نه استثنا که به تمامی قاعده وضعیت است؛ مادامی که در آن سرکوب و خفقان حرف اول را می‌زند. چوبک یک قفس تنگِ ماکیان را تصویر می‌کند که در آن مرغ‌ها و خروس‌ها درهم فرو رفته‌اند و می‌لولند و هم‌زمان از ترس شبحِ مرگی که بر فرازِ سرشان دائم در حرکت است به خود می‌پیچند؛ و همین حیاتِ روزمره آن‌ها را مختل می‌کند و همواره دستی را از بالا انتظار می‌کشند که یا تخم‌هایشان را که ماحصلِ کار و رنج آن‌هاست با خود می‌برد و یا اینکه یکی از آن‌ها را از قفس بیرون می‌آورد و سلاخی می‌کند، و سایر ماکیانِ در قفس یک بار دیگر نفس راحتی می‌کشند و از این خشنود می‌شوند که هم‌چنان تا نوبت بعدی زنده هستند و می‌توانند در میان فضولاتِ خود بلولند و لذت ببرند؛ بدونِ هیچ دلنگرانی برایِ دیگری که سلاخی شده، به نوک‌زدن در فضولات خود ادامه می‌دهند تا شاید چیزی خوردنی میان آن‌ها پیدا کنند و از آنِ خود کنند و آن را ببلعند. هیچ یک از آن‌ها با اینکه درد و رنج مشترکی دارند، اما به چیزی بیشتر (در اینجا رهایی) فکر نمی‌کنند و در توصیف چوبک ذهنیت آن‌ها از قفسی که در آن می‌لولند، کوچک‌تر و تنگ‌تر است. نزدیکی و پیوندی میانِ آن‌ها در کار نیست و اعتمادی نیز بین آن‌ها وجود ندارد و هر روز نسبت به قبل به یک دیگر بی‌اعتناتر می‌شوند؛ و بیشتر از این غافل هستند که امروز زنده‌ماندن (قسر در رفتن از سلاخی‌شدن)، تضمینی برایِ زنده‌‌ماندنِ آن‌ها در فردا نیست: «دستی سیاه، سوخته، چرکین و پینه‌بسته مدام در کمال سنگ‌دلی، خشم و بی‌اعتنایی، مانند اهریمنی شوم به قفس می‌آید. بالایِ سر مرغ‌ها و خروس‌ها حرکت می‌کند، دانه‌دانه آن‌ها را انتخاب می‌کند و بیرون قفس با کاردی تیز و کهنه گلویشان را می‌درد». *قفس از مجموعه داستان «انتری که لوطیش مرده بود» (۱۳۲۸).
انگار زری خوشکام بدونِ علی حاتمی هیچ موجودیت و هویت مستقلی ندارد؛ نه فقط در دورانِ حیات علی حاتمی، حتی ۲۸ سال بعد از مرگ او نیز هم‌چنان زری خوشکام نه یک زن هنرمند -که پیش از انقلاب در سال‌هایِ دهه ۵۰ یک بازیگر برجسته بود- که همسر علی حاتمی معرفی می‌شود. در همه این ۲۸ سال بعد از مرگ علی حاتمی، جسد او حی‌وحاضر بود، ولی حیاتِ زنده و نفس‌هایِ زری خوشکام نه، چه به‌عنوان یک زن و چه به‌عنوان یک هنرمند. زری خوشکام بعد از انقلاب ۵۷ تماماً زیر سایه سنگین هویت علی حاتمی قرار گرفت، هویت سنگینی که بعد از مرگ خودِ خوشکام نیز، هم‌چنان گریبانِ او را رها نمی‌کند. ایسنا (خبرگزاری دولتی) او را همسر علی حاتمی معرفی می‌کند و بی‌بی‌سی نیز زری خوشکام را همراه با پرانتزِ زهرا حاتمی می‌نویسد تا حتماً به نسبت او با علی حاتمی اشاره کند. *تقریباً همه خبرگزاری‌هایِ داخلی او را همسر زنده‌یاد علی حاتمی معرفی کرده‌اند.
عکس عباس عطار از جسد بی‌جانِ هویدا در سردخانه پس از اعدام انقلابی او؛ بالایِ سر جسد هویدا، جوان‌هایی تفنگ به‌دست، کوچک‌اندام با پوزخند ایستاده‌اند و پیروزی خود را زوزه می‌کشند، همان پیروزی که به قولِ محصص حماقت دوران است. تصویر دوم نقاشی محصص از عکس عطار از جسد هویداست. در نقاشی او، صورت «انسان» انقلابی بی‌شکل/بی‌نشان است و سر یا جمجمه آن کوچک؛ که احتمالاً نمادی از بی‌خردی‌ست که معلولِ یک شور سرمستانه به‌ظاهر پیروزمابانه است. اینجا محصص برایِ نشان‌دادنِ این بی‌خردی و باختن عقل/شعور به شور کاذب، عضو تناسلی انسانِ جانورنمایِ پیروز را از سر/کله او بزرگ‌تر کشیده تا نشان دهد این پیروزی تنها نتیجه مرگ خرد است (در حالی که سر/کله هویدا که بی‌جان بر رویِ تخت افتاده هم‌چنان بزرگ تصویر شده؛ شکست-پایانِ عقلانی هویدا بر پیروزی شور کاذب می‌چربد). هویدا دست به تخریب خود زد (جانِ خود را از دست داد)، اما به فاجعه پشت نکرد؛ و این همان سرآغاز نجات انسان است که در باور محصص بود.
احتمالاً استحاله یا مسخ‌شدگیِ هویت انسان (پیدایش انسان‌هایِ جانورنما) مهم‌ترین ویژگی بسیاری از طرح‌ها و پرتره‌هایِ بهمن محصص است. انسانی که در جریانِ زندگی -مشخصاً وضعیت دهشت‌بار موجود- شمایل کرکس و یا سرهایِ کرم‌شکل پیدا می‌کند؛ که همگی دگردیسی انسان به جانور را نشان می‌دهند (تقلیل‌رفتگی انسان و بی‌مایه شدنِ او یا شاید هم‌سو با ایده جلال بی‌جهان‌شدنِ او هنگامی که خویِ ماشین پیدا می‌کند و نسبت خود با جهان طبیعی و منبع میل/احساس را از دست می‌دهد). با این حال آنچه اینجا قابل توجه است بی‌خبری و یا عدم آگاهی خودِ انسان از این استحاله و دگردیسی یا این تقلیل‌رفتگی و در حضیض فرو رفتن است؛ در واقع فریادِ خنده‌ها و سرخوشی‌هایی که در پرتره‌هایِ محصص وجود دارد، نشانی از همین بی‌خبری از سقوط است (شاید خودِ فی‌فی که از خوشحالی زوزه می‌کشد). انسانی که به‌ظاهر فکر می‌کند پیروز است، اما همین پیروزی به قولِ محصص حماقت این دوران است که بر جانِ او رخنه می‌کند. هیچ‌کدام از این سوژه‌ها/ یا جانورشدگان نمی‌دانند در چه وضعیت فاجعه‌باری گیر افتاده و دست‌وپا می‌زنند. محصص نجات این انسان و بیرون آمدنِ او از باتلاقِ وضعیت موجود را نه برخلاف ایده جلال در «بازگشت به گذشته» که صرفاً یک رویایِ توخالی رمانتیک است و برایِ او چیزی جز شرق‌گرایی نوستالژیک نیست، بلکه بیشتر در «تخریب» می‌بیند؛ تخریب خود، که برایِ محصص همان تلاش برایِ کنار گذاشتن آنچه که هستیم است و این کنار گذاشتن نیز نه در فرار از وضعیت دهشت‌بار موجود، بلکه اتفاقاً برعکس در مواجهه همین انسان جانورنماشده با وضعیت خود است. همین رودررویی -که با تخریب همراه است- احتمالاً سرآغازی برایِ تغییر وضعیت پوچ و فرسوده خود است: باید در برابر فاجعه ایستاد و در آن نگاه کرد؛ حتی اگر نتیجه‌ای جز نفی و تخریب مطلقِ خود نداشته باشد، که خودِ محصص نیز دست به تخریب آثارش زد، در حالی که پشت‌کردن به فاجعه همان تکرار لحظه ناتوانی انسان است و به یک معنا پایان او؛ حتی اگر «زنده»ِبودن ما هم‌چنان/ظاهراً ادامه داشته باشد.
داستان «مه دره و گردِ راه» از مجموعه داستان کوتاه «بعد از روز آخر» با صدایِ نویسنده مهشید امیرشاهی.
ژیل دلوز «فرسودگی» (۱۹۹۵)؛ یکی از آخرین نوشته‌هایِ دلوز پیش از مرگ: .. فرسوده بودن بس بیشتر از خسته بودن است. شخص خسته صرفاً فعلیت بخشیدن را فرسوده است، درحالی‌که شخص فرسوده کلِ امر ممکن را می‌فرساید. شخص خسته دیگر نمی‌تواند محقق کند، اما شخص فرسوده دیگر نمی‌تواند ممکن کند. در فرسودگی هدف دیگر بیرون رفتن یا خانه ماندن نیست، و دیگر روزها و شب‌ها کاربردی ندارند. دیگر تحقق نمی‌بخشیم، حتی اگر چیزی را به انجام برسانیم. البته منفعل هم نیستیم: فعال می‌مانیم، اما برای هیچ. از چیزی خسته می‌شویم، اما آنچه فرسوده‌مان می‌کند هیچ است. وحشتناک‌ترین وضعیت برای اینکه در انتظار مرگ باشیم چنین است: نشسته، بدون انرژی برای برخاستن یا دراز کشیدن، چشم انتظار علامتی که برای آخرین‌بار ما را به برخاستن وادارد و سپس برای همیشه درازکش‌مان کند. نشسته‌ایم، حال‌مان بهتر نمی‌شود، دیگر هیچ خاطره‌ای را به یاد نمی‌آوریم. *یک زندگی، ژیل دلوز، ۱۳۹۲.
ترس جان (پوست) کورتزیو مالاپارته ترجمه بهمن محصص انتشارات نیل (چاپ اول ۱۳۴۳) یادداشت ناشر: شیوه نگارش این کتاب شیوه‌ای است مخصوص مترجم. از مقدمه بهمن محصص (۱۵ دی ۱۳۴۳): نام این کتاب را به توصیه جلال آل‌احمد به «ترس جان» بدل کردم تا معنی دقیقی از مندرجاتش داده باشم و آن را به فارسی برگرداندم تا روشنفکر و روشنفکرنمایِ کشور من -مخصوصاً روشنفکرنما اگر عقلی داشته باشد- از آن رویِ سکه‌ی جنگ دوم جهانی و «آزاد شدن» اروپا از دست اروپایی باخبر گردد و بداند اگر آلمان‌ها مردم را کشتند آمریکایی‌ها -پس از سزارین جنگ که به‌وسیله‌یِ «موجودات پر جیب» ماورایِ اطلس انجام شد- آنان را پوساندند، و کشتن کسی از پوساندنش شرافتمندانه‌تر است... تا آن‌جا که دیده‌ام رسم بر این است که در انتها باید پوزش خواست و من چنین کاری نمی‌کنم؛ چرا که در مقابل مزدی که گرفته‌ام کوششم -در ترجمه‌ی این کتاب- از سرِ خیلی‌ها زیادتر است.
داستان كوتاه «لابيرنت» در مجموعه داستان «به صيغه اول شخص مفرد» (که اولین‌بار در سال ۱۳۵۰ منتشر شد) احتمالاً یکی از بهترین داستان‌هایِ مهشید امیرشاهی است. داستان درباره دنیایِ درونی یا خشم زنی‌ست که کتک‌خورده اما همه‌چیز را پشت غرورش پنهان می‌کند. وقتی صحنه كتک‌خوردنش از همسرش اسفنديار را به ياد می‌آورد، می‌گويد: «بی‌حركت نشستم تا خوب كتكش را زد... گفت بست شد؟ گفتم آره». «لابيرنت» به شيوه جريان سيال ذهن و تک‌گویی روايت شده و امیرشاهی با تکنیک‌هایِ زبانی و تکرار برخی جمله‌ها و مشخصاً تکرار جمله انتهایِ يک پاراگراف در آغاز پاراگراف بعدی مثلاً: «گفتم: حالم خوب نيست. حالم خوب نيست. حالم خوب نيست. كاش می‌توانستم به امروز فكر كنم». خواننده را بیشتر در درونِ هزارتویِ ذهن زن داستان (شخصیت اصلی) غرق می‌کند. همین یک داستان به تنهایی برایِ عالی بودن این مجموعه کافی‌ست.
«جای پای اسکندر» گزارش سفر ده روزه اسلام کاظمیه به بلوچستان ایران در فروردین ۱۳۵۱ است. کاظمیه مشاهدات خود در حین سفر از زاهدان به بخش بمپور واقع در چهارصد و بیست کیلومتری جنوب زاهدان و سی کیلومتری غرب ایرانشهر و دهات و آبادی‌هایِ اطراف آن و حوادث روزمره زندگی مردم بلوچ، جهل و ناآگاهی و فقر و فاقه و نداری آن‌ها را روایت کرده و صحنه‌هایِ تأسف‌آور و ناراحت کننده‌ای از شرایط زندگی در بلوچستان را توصیف می‌کند: «بلوچستان دنیایی تازه بود و ندیده. سفری پیش آمد، اما نه همه جایش را دیدم و نه همه چیزش را. به گوشه آبادش افتادم. طول راهی که در آن‌جا رفتم پانصد کیلومتر از زاهدان به خاش، ایرانشهر، بمپور تا هریدوک. بعد از بازگشت به تهران سراغ سند و مدرک رفتم، که در دریایِ کهنه کتاب غرق شدم. بیم غلتیدن بود و خطر یک تنه علما شدن. باستان‌شناسان به استناد آنچه از حفاری‌ها به‌دست آورده‌اند می‌گویند: اقوام باستانی دراویدین ساکنان بومی نواحی سیستان و بلوچستان و مکران بوده‌اند. بر سر مسیر مهاجران آن‌ها گفت‌وگوهاست، و اینکه آریایی هستند یا نیستند؟ اما امروز بلوچ خود را آریایی می‌داند. محققین، کوچ و بلوچ را غالبا یکی می‌دانند، و کوچ را نام دیگر بلوچ. برای رسیدگی به این مطلب حوصله‌ای باید داشت و به وسعت خاک و سابقه تاریخی طوایف مختلفی که در این سرزمین می‌زیسته‌اند توجه کرد».
سحرگه او بود و من مست مستانه دور از چشمانِ یگانه و بیگانه رفتیم تا دامنِ کوه شانه به شانه رویِ سبزه، پایِ چشمه، نزد دلبر خوش نشستم رو به خاور بنهادیم چهره برهم آسمان را شعله بر دامن فتاد آن مه ندا داد: آتش آتش شعله با مهِ در کشاکش آسمان آتش به جان است او مگر از عاشقان است گفتم ای یار سر مست اکنون رویت نماید آسمان آیینه در دست آفتاب خیزان است..
پوری سلطانی ۲۷ خرداد ۱۳۳۳ با مرتضی کیوان ازدواج کرد اما کمتر از ۳ماه که از ازدواج آن‌ها نگذشته بود، پوری و مرتضی هر دو دستگیر شدند. مرتضی کیوان و ۹ تن از افسران ارتش به جرم عضویت در تشکیلات مخفی حزب توده در ۲۷ مهر ۱۳۳۳ اعدام شد. در دی همان سال پوری که از بیماری و فشار روحی شدید رنج می‌برد از زندان آزاد شد. شاملو سال ۱۳۳۳ را این چنین توصیف می‌کند: سال بد سال باد سال اشک سال شک سال روزهایِ دراز و استقامت‌هایِ کم سالی که غرور گدایی کرد سال پست سال درد سال عزا سالِ اشک پوری سالِ خونِ مرتضا سال کبیسه.. پوری سلطانی و مرتضی کیوان کمتر از ۳ماه با یکدیگر زندگی کردند اما عشق پوری به مرتضی بیشتر از ۶۰ سال ادامه داشت (تا پایان زندگی پوری). عشق پوری به مرتضی آنچنان پایدار بود و تداوم داشت که به معنایِ واقعی نمونه مشق عشق یا همان هنر عشق ورزیدن اریش فروم است. *پوری سلطانی در آبان ۱۳۹۴ در سن ۸۴ سالگی در تهران درگذشت.
